Uzun zamandır siteye yeni yazı koymuyordum. Bir süre önce koku ve tat algısı ile ilgili bir kitapta yazdığım Koku Aileleri bölümünü sitede yayınlayarak hem bu uzun ara için kendimi affettirmek, hem de terminolojide Türkçe bir çevrimiçi kaynağımız olsun istedim.
Koku aileleri, parfümlerin baskın özelliklerine dayanan ve parfüm
endüstrisi tarafından geliştirilen bir sınıflama sistemidir. Her biri birer
sınıfı temsil eden koku ailelerinin doğadaki karşılıkları tekil değildir. Bu
nedenle koku aileleri kavramı, doğada referansı bulunan ya da bulunmayan kokuların
bir araya gelmesiyle oluşturulan “parfümler” ile ilişkilendirilmektedir. Kitabın
bu bölümünde koku aileleri, karakteristik özellikleriyle parfümler ve bu
parfümlerin koku tarihinde iz bırakan örnekleri üzerinden anlatılmaktadır.
İnsan beyni öncelikle tehlikelerden korunma amacıyla
karşılaştığı olguları sınıflandırma eğilimindedir. Örneğin ısı kaynakları ve
kesiciler tehlikeli sınıfa girerken yumuşak dokulu cisimler zararsız kabul edilir.
Benzer şekilde kokular da beyinde sınıflandırılmaktadır. Örneğin dışkı ve ter,
kötü kokular olarak kodlanırken çiçek ve narenciye kokuları genele hoş
gelmektedir. Ortamdaki kokulara maruz kalmamızla birlikte koku duyumuz
gelişirken algıladığımız ve bilinçli olarak üretilen kokuları da sınıflama
eğiliminde oluruz.
Sıradan biri kokuları “ağır” veya “ferah” benzeri
kavramlarla tanımlarken, sektörün içerik üreticileri, hem imalatçı markaların
isteklerini anlamak hem de hedef pazar seçimini kolaylaştırmak adına parfümlerin
karakteristiklerine dayanarak bir takım sınıflandırma sistemleri
tanımlamışlardır. Genel olarak kullanılan tek bir sınıflandırma bulunmamakla
beraber ana hatlarıyla kabul edilen dört parfüm ailesi bulunmaktadır. Bunlar
çiçeksi (floral), şipre (chypre), fujer (fougère) ve oryantal (oriental)
kokulardır [1, s.262]. Bu ana kategorilerin kombinasyonlarından ve etkileştiği
diğer bileşenlerden oluşan alt aileler de zamanla sektörün devleri ve farklı
kaynaklar tarafından ana gruplar arasında yer alsa da ne bu ana gruplar ne de
alt gruplar hakkında konsensüs bulunmamaktadır. Örneğin biberiye, fesleğen ve
defne gibi aromatik otların kullanıldığı parfümler ana bir sınıf olarak
adlandırılmazken aromatik narenciye, aromatik odunsu ya da çiçeksi aromatik
gibi alt ailelerin varlığından söz etmek mümkündür. Benzer şekilde meyveli
parfümler başlı başına bir kategori olmamakla birlikte meyveli çiçeksi, kabul
gören bir alt ailedir. Aldehidik parfümler ise
aldehit adı verilen, kısmen güçlü kokulu organik kimyasallar sınıfına atıfta
bulunurken yalnızca çiçeksi parfümlerin alt sınıfı olarak ele alınmaktadır.
Özetle koku aileleri, parfümlerin sınıflandırmasında kullanılan, sistematik
olmayan kümeleme analizleridir.
fotoğraf: www.libertineparfumerie.com.au/masterclass/
Firmaların yaptıkları koku ailesi sınıflandırmasına
“geneanalogy” ismi verilmektedir. Geneanalogy veya koku ailesi sistemi, benzer
koku özelliklerine (çiçek, narenciye, odunsu vs.) sahip olan veya geleneksel akorlardan
ilham alan kokuların (fujer, şipre, oryantal vs.) tanımlama ve sınıflandırma
kolaylığı için birlikte gruplandırıldığı bir sistemdir. Buradaki düşünce, tüm kokuların belirlenen kategoriden
birine yerleştirilebileceği veya birden fazla kategorinin bir karışımı
olduğudur.
Geneanalogyler, sektördeki
aktörlerin (parfümörler, hammadde üreticileri, firmalar vs.) kokular hakkında ortak
tanımlar yapmalarını ve kokuları bir şemaya sığdırmalarını sağlar. Aynı zamanda
son tüketici de beğenisini ifade ederek satın alma kararını bu sınıflandırma
sayesinde verebilmektedir.
Sektörde kullanılan en önemli geneanalogy, Symrise
firmasının eril (masculine) ve dişil (feminine) olarak iki ayrı edisyonunun
bulunduğu sistemdir [2, s.66]. Bu bilgiye dayanarak koku aileleri, genel hatlarıyla
Symrise sınıflandırması üzerinden parfüm örnekleri ile birlikte ele alınacak
olup sınıflandırmada bulunmayan gurme kokular (gourmands), ayrıca
açıklanacaktır.
Narenciye (Citrus)
Kokuları: Narenciye kategorisi, tipik olarak narenciye türevleri etrafında
inşa edilen taze ve canlı kokuları içerir. Doğada referansları olan narenciye
kokuları, parfüm yapımında tek tek veya kombinasyon halinde kullanılabilir.
Neredeyse tüm koku ailelerinde üst notalarda kullanılan narenciye notaları,
aşırı uçuculukları ile karakterize edilirler. Buna bağlı olarak salt narenciye
teması üzerine kurulu parfümler (Hermès Eau d'Orange Verte, Acqua di Parma
Colonia) genelde düşük esans oranlı Eau de Cologne konsantrasyonuna
sahiptirler. İsmini Almanya’nın Köln şehrinden alan ve günümüzdeki limon
kolonyasının atası olan 4711 Eau de Cologne, narenciye sınıfının ilk ve en
karakteristik örneklerinden biridir.
Limon, bergamot, portakal, greyfurt, yuzu ve mandalina,
parfümlerin içeriklerinde doğal halleriyle kullanılan en yaygın narenciye yağlarındandır.
Ailenin, yeşil narenciye (Dior Eau Sauvage, Mugler Cologne), çiçeksi narenciye
(Calvin Klein CK One, Tabac), aromatik narenciye (
Acqua di Parma Colonia Assoluta, Tom Ford Mandarino Di Amalfi) ve halk arasındaki “ferah koku”
kavramının parfüm terminolojindeki karşılığı olan ve “ozonik” adı da verilen
sucul narenciye (Issey Miyake L'Eau d'Issey Pour Homme, Ralph Lauren Polo Blue)
gibi alt aileleri bulunur.
Çiçeksi (Floral)
Kokular: Bu aile, ana teması çiçek olan parfümlerden oluşmaktadır. Çiçeksi
kokular da tıpkı narenciye kokuları gibi doğada somut referanslar olarak
gözlemlenebilmektedirler. Tekil çiçek barındıran parfümlere “solifore” adı
verilir. Sayısız reformulasyon geçirerek günümüzde halen satışta olan en önemli
solifore, usta parfümör Edmond Roudnitska (son formulasyon François
Demachy tarafından yorumlanmıştır) imzalı müge parfümü Dior Diorissimo’dur.
Birden fazla çiçeğin bir araya geldiği parfümler ise bouquet olarak
adlandırılmaktadır. Geleneksel parfüm anlayışında çiçek notaları, hemen hemen
her koku ailesinde kullanılmaktadır.
Oryantal bazlar ve tatlı notalar içeren Chanel Bois des Îles,
Yves Saint Laurent Opium ve Dior Poison gibi örneklerin başı çektiği çiçeksi
oryantal (floriental) tarz, kimi kaynaklar tarafından başlı başına bir koku
ailesi olarak kabul edilirken yeşil çiçeksi (Geoffrey Beene Grey Flannel, Pierre
Balmain Ivore), aldehidik çiçeksi (Lanvin Arpège, Chanel No.5), meyveli çiçeksi
(Dior J’adore, Carolina Herrera 212 Woman), beyaz çiçekler (
Robert Piguet Fracas, Frédéric Malle Carnal Flower), sucul çiçeksi (Davidoff Cool Water Woman,
Kenzo L’eau Par), çiçeksi misk (The Body Shop White Musk,
Amouage Gold Man),
portakal çiçeği (Serge Lutens Fleurs d'Oranger, Maison Francis Kurkdjian APOM Pour
Homme/Pour Femme) ve odunsu çiçeksi (Lancôme Trésor, Gucci Pour Homme II),
çiçeksi kokular sınıfın alt ailelerinin başlıcalarını oluşturmaktadır.
Fujer (Fougère)
Sınıfı: Fransızca’daki “fern” kelimesinin karşılığı ve neredeyse kokusuz
olan eğreltiotu anlamına gelen fujer, genel olarak lavanta, adaçayı, meşeyosunu,
sardunya ve en önemli bileşeni olan “coumarin” ağırlıklı kokuların kombinasyonlarının
oluşturduğu koku ailesidir. Fujer, ismini 1882 çıkışlı
Houbigant Fougère Royale’den alan, ilk defa sentetik bir aroma kimyasal olan ve tonka
fasulyesinin kokusunu kopyalayan “coumarin” in kullanılmasıyla vücut bulan bir
sınıftır. Sınıfa ismini veren parfüm olan Fougère Royale’in parfümörü Paul
Parquet, şöyle bir tanımlama yapmıştır: “
Eğreltiotunun
kokusu yok, ama olsaydı bu parfüm gibi kokardı ” [2, s.60].
Parfümlerin tarihi açısından fujer sınıfının belki de en
önemli katkısı ise Fougère Royale’den 7 yıl sonra piyasaya sürülen Guerlain
Jicky isimli tasarımdır. İlk kez bir arada kullanılan “coumarin”, “vanilin” ve
“linalool” ile Guerlain’in sentetik kullanımındaki başarısını simgeleyen,
modern parfümerinin yapıtaşlarından biri olarak kabul edilen ve gerçek anlamda somut
hiçbir şeye benzemeyen Jicky, tarihteki ilk çok yönlü soyut koku olma
özelliğini taşır. Başka bir deyişle Guerlain Jicky, günümüz modern parfümlerinin
atası niteliğindeki ilk örnektir.
Aromatik fujer (Paco Rabanne Pour Homme,
Creed Viking),
narenciyeli fujer (Chanel Bleu de Chanel, Azzaro Chrome), meyveli fujer (Hugo
Boss Hugo, Calvin Klein Eternity for Men), sucul fujer (Davidoff Cool Water
Men, Heeley Sel Marin), çiçeksi fujer (Fabergé Brut, Yves Saint Laurent Rive
Gauche) baharatlı fujer (Old Spice, Amouage Bracken Man), odunsu fujer (Cartier
Pasha, Davidoff Zino), oryantal fujer (Parfums MDCI Invasion Barbare, Histoires
de Parfums 1725), lavanta ağırlıklı fujer (Caron Pour Un Homme, Lancôme Hypnôse
Homme) ve sentetik bombadan hallice erkek parfümlerinin başını çeken amberli
fujer (Jean Paul Gaultier Le Mâle, Dolce & Gabbana The One For Men) gibi
tarzlar, fujer sınıfının alt gruplarını oluşturur.
Odunsu (Woody)
Kokular: Odunsu kokular genel olarak sandal
ağacı, sedir ağacı, paçuli ve vetiver gibi taze kesilmiş odun ve kök aromaları içeren
aileye verilen isimdir. Odunsu notalar, kokuya sıcaklık, derinlik ve
karmaşıklık katmaktadır. Dolayısıyla odunsu kokular sıklıkla, diğer koku
ailelerinin de katmanlarını oluşturmaktadır.
Odunsu kokular; aromatik odunsu
(Bvlgari Man, Paco Rabanne Invictus), narenciyeli odunsu (Guerlain Vetiver,
Chanel Allure Homme Sport), sucul odunsu (Kenzo Homme, Tom Ford Oud Minérale),
meyveli odunsu (Hugo Boss Bottled, Paco Rabanne Black XS), baharatlı odunsu
(Shiseido - Serge Lutens Féminité du Bois, Gucci Pour Homme), çiçeksi odunsu
(Thierry Mugler Alien, Tom Ford Black Orchid) ve oryantal odunsu (Paco Rabanne
Ultraviolet, Jean Paul Gaultier Kokorico) gibi alt aileleri
barındırmaktadır.
Oryantal (Oriental) Kokular: Oryantal kokular; içeriğinde
balzamik notalar, vanilya, amber, odunsular ve hatta hayvansal notaların yer
alabildiği çok yönlü koku ailesidir. Amber kokusu ile ilişkilendirilen “vanilin”
ve tonka fasulyesinin kokusu ile ilişkilendirilen “coumarin” adı verilen
sentetiklerin bulunmasıyla beraber vücut bulan tarzın en önemli temsilcisinin, Jacques
Guerlain imzalı Guerlain Shalimar olduğu bilinmektedir. Oryantal koku ailesi, geleneksel olarak Doğu ve Orta
Doğu'dan gelen malzemelerden ilham alırken zenginliği ve sıcaklığı çağrıştırır.
Baharatların yanı sıra tatlı, tütsü, vanilya ve misk, reçineler ve odunsular da
oryantal koku ailesinin zengin içeriğine katkıda bulunur.
Oryantal ailesi, oryantal amber (Serge Lutens Ambre Sultan,
Frédéric Malle Musc Ravageur), yeşil oryantal (Calvin Klein Obsession, Dior
Addict), çiçeksi oryantal (Lancôme La Vie Est Belle,
Kilian Love) baharatlı
oryantal (Tom Ford Noir, Chanel Coco Chanel) ve odunsu oryantal (Chanel Égoïste,
Joop! Homme,
Creed Original Santal) gibi alt ailelerden meydana gelir.
Şipre (Chypre)
Sınıfı: Şipre, genellikle narenciye notalarıyla açılan meşeyosunu,
patchouli ve odunsuların baskın olarak hissedildiği koku ailesidir. Şipre
sınıfı, adını 1917 çıkışlı Chypre de Coty isimli parfümden almaktadır. Aynı
zamanda dilimizde Kıbrıs anlamına gelen şiprenin isminin, Kıbrıs adası
kıyılarında doğduğu rivayet edilen aşk tanrıçası
Afrodit'in doğum yerinden aldığı da düşünülmektedir. Zira şipre kokularında
bulunan selvi (cypress) ve birçok aromatik bitki, Kıbrıs’ta yetişir. Günümüz
standartlarında karakteristik şipre parfümleri eskiyi çağrıştırırken, aynı
zamanda sofistike bir feminenliği de yansıtmaktadır.
Şipre ailesi; meyveli şipre (Guerlain Mitsouko, Chanel Coco
Mademoiselle), çiçeksi şipre (
Comme des Garçons 2, Narciso Rodriguez Narciso), aromatik
şipre (Balenciaga Ho Hang), odunsu şipre (Clinique Aromatics Elixir, Tom Ford
Italian Cypress), hayvansı şipre (Yves Saint Laurent Kouros, Parfums MDCI Chypre
Palatin) ve derili şipre (Robert Piguet Bandit, Caron Tabac Blond, Creed
Aventus) gibi alt ailelerden oluşmaktadır.
Gurme (Gourmand) Kokular:
Gurme kokular, geleneksel parfüm anlayışının aksine, “yenebilir” hatta zaman
zaman “içilebilir” maddelerin kokusunu çağrıştıran sınıfa verilen isimdir. Bazı
kaynaklara göre oryantal parfüm ailesinin altında yer alan gurme kokular, kavramsal
olarak tanımlanabilmeleriyle ayrı bir sınıf olarak değerlendirilebilecek kadar farklılaşmaktadır.
Gurme kokuların temeli, 1992 çıkışlı Thierry Mugler Angel’ın
içeriğinde sıcak şeker (pamuk helva da denebilir) kokusu replikası olan “ethyl
maltol”un oldukça yoğun kullanımı ile atılmıştır. O zamana kadar vanilya, kakao
ve tütün gibi notalar destekleyici olarak parfüm içeriklerinde yer alsalar da
hiçbir zaman “yenebilir” bir maddeyi çağrıştıracak kadar baskın
hissedilmemişlerdir. Dolayısıyla gurme kokular, felsefe ve tarz olarak fujer ve
şipre gibi geleneksel koku sınıflarının zıt kutbunda yer alır. Tabi nasıl ki
şerbeti fazla kaçmış bir tatlı deyim yerindeyse midemizi bayabiliyorsa,
tatlılığı dengelenmemiş gurme kokular da rahatsızlık yaratabildiği için, ticari
başarı yakalayan gurme kokuların geleneksel akorlar ile desteklendiği
görülmektedir.
Lolita Lempicka, Lolita Lempicka Au Masculin, Rochas Man,
Thierry Mugler A Men ve flankerları**, koku ailesinin ana akım tasarımcı
parfümlerinde başarılı temsilcileri iken niş pazarlanan parfümlerde, ilhamını
Türk lokumundan alan Serge Lutens
Rahat
Loukhoum, Keiko Mecheri Loukhoum gibi kokuların yansıra elmalı kek benzeri
kokusuyla Hermèssence Ambre Narguilé, vanilyalı
kahve kokusu ile Bond No. 9 New Haarlem, pralin denemesi ile Parfumerie Générale Aomassaï ya da sütlü
fıstık ezmesi kıvamındaki L'Artisan Parfumeur Bois Farine, aileyi layıkıyla
özetleyen parfümler arasında gösterilebilir. Ayrıca içki benzeri (boozy
gorumand) tarzlarıyla Tom Ford Tobacco Vanille, Thierry Mugler A Men
Pure Malt,
Frapin 1270 ve Lubin
Korrigan gibi parfümler, gurme kokuların içilebilir sınıfını oluşturmaktadır.
Flanker: Ticari başarı yakalayan parfümün içeriğine belli bir
oranda sadık kalınarak ya da tamamen değiştirilerek yeni bir parfüm yaratılması
ve isminin başına ya da sonuna genellikle “intense”, “sport”, “l’eau” ya da
“fresh” gibi kelimeler eklenerek piyasaya sürülmesine verilen isim.
Not: Bu yazı, Dr. Esin Yalçınkaya'nın editörlüğünü üstlendiği, İnter Tıp Yayınevi tarafından basılan "
Koku ve Tat Algısı" isimli kitapta yer almaktadır.
Kaynaklar
1. Groom, Nigel. The
New Perfume Handbook, Blackie Academic & Professional - Springer
Science & Business Media, 1997.
2. Ozan, Vedat. Kokular
Kitabı II – Parfümler, Everest Yayınları, 2015.
